Λουκιανός

Είδα στο φβ μια ανάρτηση και σκέφτηκα ότι μπορεί να την βρείτε ενδιαφέρουσα, όσοι γνωρίζετε τον Λουκιανό μόνο ως συγγραφέα του Ικαρομένιππου.

Έγραψε ο Δημήτριος Δημοσθένους Καρατόλιος.

Λουκιανός

Ο Λουκιανός ο Σαμοσατεύς (125 - 180 μ.Χ.) ρήτορας και σατιρικός συγγραφέας που έγραφε στην ελληνική γλώσσα. Ήταν ο δημιουργός του σατιρικού διαλόγου και από τους σημαντικότερους αττικιστές συγγραφείς της Δεύτερης σοφιστικής. 

Ο Λουκιανός ήταν Σύρος στην καταγωγή. Γεννήθηκε στα Σαμόσατα, πρωτεύουσα της Κομμαγηνής, στον άνω Ευφράτη της Συρίας, γύρω στο 125 μ.Χ. Εκεί έλαβε τη στοιχειώδη εκπαίδευση και πέρασε τα παιδικά του χρόνια. 

Επειδή είχε δείξει από μικρός κάποιο ταλέντο στην τέχνη, οι γονείς του τον έστειλαν μαθητευόμενο σε κάποιο θείο του γλύπτη. 

Η μαθητεία του δεν κράτησε πολύ· ο νεαρός Λουκιανός έσπασε από αδεξιότητα μια πλάκα και ο θείος του τον επέπληξε αυστηρά. Έτσι, εγκατέλειψε το εργαστήρι του θείου του και επέστρεψε στο σπίτι των γονέων του.

Ούτος Εκείνος 

Άγνωστος - ξένος μες στην Αντιόχεια - Εδεσσηνός 

γράφει πολλά. Και τέλος πάντων, να, ο λίνος 

ο τελευταίος έγινε. Με αυτόν ογδόντα τρία 

ποιήματα εν όλω. Πλην τον ποιητή 

κούρασε τόσο γράψιμο, τόση στιχοποιϊα, 

και τόση έντασις σ' ελληνική φρασιολογία, 

και τώρα τον βαραίνει πια το κάθε τι.- 

Μια σκέψις όμως παρευθύς από την αθυμία 

τον βγάζει - το εξαίσιον Ούτος Εκείνος, 

που άλλοτε στον ύπνο του άκουσε ο Λουκιανός. 

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης

Η έντονη φιλομάθειά του τον έκανε να στραφεί στα γράμματα (στο έργο του Περὶ τοῦ ἐνυπνίου αφηγείται πώς ενισχύθηκε αυτή του η απόφαση μετά από όνειρο που είδε τη νύχτα της επιστροφής του στο σπίτι). Αφού μελέτησε τα ελληνικά, ξεκίνησε να μάθει τη ρητορική τέχνη στις ρητορικές σχολές της Ιωνίας. Στην Αντιόχεια άσκησε τη δικανική ρητορεία, που θεωρούνταν το κατώτερο είδος ρητορικής. Στη Σμύρνη σπούδασε τη σοφιστική (ή επιδεικτική) ρητορική, κυρίως ως μέσον προσπορισμού χρημάτων. Κατόπιν άρχισε να ταξιδεύει, επιδεικνύοντας τις ρητορικές του ικανότητες, σε διάφορες πόλεις της Μικράς Ασίας, της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Γαλατίας. Ωστόσο, δεν έμενε ικανοποιημένος με τη ρητορική, και τελικά απογοητεύτηκε, θεωρώντας την ρηχή. Σε ηλικία 40 ετών, παράτησε την τέχνη του σοφιστή και στράφηκε στη φιλοσοφία. Σημαντική επίδραση είχε πάνω του η διδασκαλία του Πλατωνικού φιλοσόφου Νιγρίνου, τον οποίον εθαύμαζε. Πνεύμα κατεξοχήν ανήσυχο, εντρύφησε σχεδόν σε όλες τις φιλοσοφικές σχολές, αλλά τα φιλοσοφικά ρεύματα των Επικούρειων και των Κυνικών ήταν που προσέλκυσαν κυρίως τη συμπάθειά του. Θαύμαζε τη στάση ζωής των κυνικών φιλοσόφων, πράγμα που αντανακλάται στους χαρακτήρες πολλών διαλόγων του. Αντίθετα, αντιπαθούσε σφόδρα τους Στωϊκούς, ίσως για την πασίγνωστη τάση τους να ανακατεύονται στην πολιτική, το πομπώδες ύφος τους και τον δογματισμό τους.

Γενικά, ο Λουκιανός απεχθανόταν τους δογματισμούς, την αδιαλλαξία και τις ακραίες φιλοσοφικές διαμάχες, όπως και την επιτηδευμένη γλώσσα και τα σοφίσματα. Στο διάλογό του Ερμότιμος ή Περί αιρέσεων, καυτηριάζει τον δογματικό τρόπο σκέψης και την όλη ψυχολογία του "οπαδού" μιας σχολής, ενός ρεύματος ή μιας πίστης.

Το 165 μ.Χ. εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, την "πρωτεύουσα του πνεύματος" της εποχής εκείνης. Εκεί ανέπτυξε τον ιδιαίτερο τρόπο γραφής του, χρησιμοποιώντας κατά κόρον τον λιτό και απέριττο διάλογο και τη χαριτολογία. Τα έργα του έχουν ένα κωμικό, πειρακτικό ύφος, που είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του γνώρισμα. Συχνά όμως, ιδιαίτερα προς το τέλος της ζωής του, ο λόγος του γεμίζει με πικρία και σαρκασμό.

Καλλιέργησε σχέσεις με ισχυρούς ανθρώπους και γύρω στο 171 μ.Χ. ο Λουκιανός έφυγε από την Αθήνα, για να αναλάβει μια αξιόλογη και καλά αμειβόμενη θέση στον δικαστικό κλάδο της αυτοκρατορικής διοίκησης της Αιγύπτου, με προοπτικές για προαγωγή σε ανώτερες διοικητικές θέσεις. Πάντως οι ελπίδες του Λουκιανού για σταδιοδρομία στη δημόσια διοίκηση δεν επαληθεύτηκαν, καθώς η θητεία του επάρχου C. Calvisius Statianus, που τον είχε καλέσει στη θέση αυτή τερματίστηκε απότομα με την αποτυχία της επανάστασης του C. Avidus Cassius (στην οποία συμμετείχε και ο έπαρχος) το καλοκαίρι του 175 μ.Χ. οπότε ο Λουκιανός θα πρέπει τότε να επέστρεψε και πάλι στην Αθήνα.

Η τελευταία χρονολογική ένδειξη για τη ζωή του είναι το έτος 180 μ.Χ., κατά το οποίο πέθανε ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, γεγονός που υποδηλώνεται στον Αλέξανδρος ή Ψευδόμαντις. Ο θάνατός του Λουκιανού θα πρέπει να τοποθετηθεί λίγα χρόνια αργότερα, κατά τη βασιλεία του αυτοκράτορα Κομμόδου (180-192 μ.Χ.)

Ο Λουκιανός έζησε σε μια εποχή κατά την οποία δεν αναπτύχθηκαν εντελώς καινούργιες φιλοσοφικές τάσεις, οι παλαιότερες όμως σχολές φιλοσοφίας εξακολούθησαν να υπάρχουν και να ασκούν σημαντική επίδραση στην πνευματική ζωή του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Οι γνωστές φιλοσοφικές επιλογές και σχολές πυθαγόρειοι, πλατωνικοί, κυνικοί, περιπατητικοί, σκεπτικιστές, επικούρειοι, στωικοί , συνέχιζαν τη δράση και τη διδασκαλία τους, αλλά με την ευρεία διάδοση των διαφόρων απόψεων άρχισε να παρουσιάζεται το φαινόμενο του εκλεκτικισμού, δηλαδή η τάση να υιοθετεί κανείς επιμέρους απόψει από διαφορετικές φιλοσοφικές σχολές, επιλέγοντας τις διαδασκαλίες που τον ικανοποιούν και τον εκφράζουν. 

Όταν τον ρωτά η φιλοσοφία ποιο είναι το όνομά του, απαντά: «Παρρησιάδης Αληθίωνος του Ελεγξικλέους» και αμέσως παρακάτω λέει: «Μισαλαζών ειμι και μισογόης και μισοψευδής και μισότυφος και μισώ παν το τοιουτώδες είδος των μιαρών ανθρώπων», ενώ στην Θεών εκκλησία αναφέρει: «Αξιώνω, Δία, να μου επιτρέψεις να μιλήσω με παρρησία. Δεν θα μπορούσα άλλωστε να μιλήσω διαφορετικά. Επικρίνω τα πάντα και λέω φανερά την άποψή μου, χωρίς να φοβάμαι κανένα ή να αποκρύπτω τη γνώμη μου από ντροπή. Έτσι οι πολλοί με θεωρούν ιδιαίτερα δυσάρεστο και εκ φύσεως συκοφάντη και με αποκαλούν δημόσιο κατήγορο». 

Το πιο εκπληκτικό σχετικά με τον τρόπο γραφής του Λουκιανού είναι το πόσο έντεχνα χειρίζεται την ελληνική γλώσσα, ακόμη και την Αττική διάλεκτο, δεδομένου ότι δεν ήταν ( ; ) η μητρική του γλώσσα;). Μελέτησε την Αττική διάλεκτο με τόση φροντίδα, ώστε έγινε κύριος πολλών γραμματικών τύπων και μπορούσε να εκφράζεται με ακρίβεια και σαφήνεια. Διακρίνεται για τη διαύγεια και την παραστατικότητα του ύφους του, ιδιαίτερα στις περιγραφές. Ωστόσο, ο Λουκιανός δεν περιορίζεται στο να μιμείται τη φόρμα και τους εκφραστικούς τρόπους των συγχρόνων του και των παλαιότερων συγγραφέων. Από νωρίς αναπτύσσει ένα ιδιαίτερα προσωπικό και αναγνωρίσιμο είδος λόγου. Χρησιμοποιεί κατά κόρον τον διάλογο για να σατιρίσει, να καυτηριάσει και να αναπτύξει τα θέματα που τον απασχολούν. Είναι ένας διάλογος λιτός και γεμάτος χαριτολογίες, απαλλαγμένος από τα περίτεχνα και πομπώδη σχήματα λόγου που συναντά κανείς συχνά σε φιλοσοφικούς διαλόγους. Ο Λουκιανός απεχθάνεται την εξεζητημένη χρήση της γλώσσας, τα παραφορτωμένα ρητορικά σχήματα, τη σοβαροφάνεια και την άμετρη χρήση της Αττικής διαλέκτου (υπεραττικισμός), και δεν χάνει ευκαιρία να τα σατιρίσει. Στα έργα του συχνά χλευάζει τους φιλοσόφους και τους ρήτορες για τον γεμάτο στόμφο λόγο τους, αντλώντας πιθανότατα και από τα προσωπικά του βιώματα ως ρήτορα κατά την νεότητά του. Μια ακόμη τολμηρή καινοτομία του Λουκιανού είναι ότι ανέμειξε πεζό με ποιητικό λόγο. Οι διάλογοί του συχνά διανθίζονται με εκλεκτά ποιητικά αποσπάσματα και παροιμιώδεις φράσεις, που δίνουν ζωντάνια στη ροή του κειμένου.

Ο λόγος του Λουκιανού είναι αιχμηρός και διεισδυτικός. Με μεγάλη οξύνοια αποκαλύπτει και καυτηριάζει τα σφάλματα των συγχρόνων του: τη διαφθορά των ηθών, την κενοδοξία των φιλοσόφων, τη σχολαστικότητα των γραμματικών καθώς και τη δεισιδαιμονία και τη μωρία του απλού λαού. Απέναντι σε όλα τούτα τοποθετεί το ελληνικό ιδεώδες, το μέτρον ως φιλοσοφημένη στάση ζωής. 

Ο Λουκιανός αντιπαθούσε την αστρολογία (βλ. Ἀλέξανδρος ή Ψευδόμαντις) και τις νέες μυστικιστικές τάσεις της εποχής του όμως ο σκεπτικισμός του κατευθύνεται κυρίως κατά της λαϊκής δεισιδαιμονίας και της παραδοσιακής θρησκείας. Την τελευταία την αντιμετωπίζει με ορθολογικό πνεύμα. Συχνά ειρωνεύεται τις υπερβολές της μυθολογίας, όπως αυτή εκφράζεται στην ποίηση, και δε διστάζει να θίξει ακόμη και "ιερά τέρατα" της ποιητικής παράδοσης, όπως ο Όμηρος. Στην τάση του προς απομυθοποίηση είναι εμφανείς οι επιρροές που δέχτηκε από την Επικούρεια φιλοσοφία. Συχνά καταλογίζεται στον Λουκιανό ότι ασκεί κριτική χωρίς ουσιαστικά να προτείνει λύσεις, ότι "γκρεμίζει" χωρίς να οικοδομεί κάτι νέο στη θέση των αξιών που αποκαθηλώνει. Μπορεί ωστόσο να υποστηρίξει κανείς ότι με την κριτική του οδηγεί τον αναγνώστη σε μια πιο σοβαρή και υπεύθυνη στάση ζωής, στην πορεία για την εξεύρεση λύσεων.

Έργα του Λουκιανού

Σήμερα, αποδίδονται στον Λουκιανό 82 βιβλία, μερικά από τα οποία θεωρούνται νόθα ή αμφισβητούμενα, ενώ το έργο του Σώστρατος που αναφέρεται ότι έχει γράψει στο «Δημώνακτος βίος» δεν σώζεται. Στο έργο του κυριαρχούν οι διάλογοι. Ανάλογα με τη φύση τους, τα έργα του κατατάσσονται στις παρακάτω κατηγορίες:

Μελέτες ή επιδεικτικοί λόγοι

Αυτά είναι έργα που έγραψε ο Λουκιανός κατά την περίοδο που ασκούσε τη ρητορική, και γενικά δεν είναι αντιπροσωπευτικά του ύφους που ανέπτυξε αργότερα. Αυτά είναι: Τυραννοκτόνος, Φάλαρις, Ἀποκηρυττόμενος, Μυίας ἐγκώμιον, Δίκη συμφώνων, Ἡρόδοτος ή Ἀετίων, Ζεῦξις, Περὶ τοῦ οἴκου, Περὶ τοῦ ἐνυπνίου, Πρὸς τὸν εἰπόντα Προμηθεὺ εἶ ἐν λόγοις.

Διάλογοι

Αυτοί διαιρούνται σε πολλές κατηγορίες, ανάλογα με το ύφος, το περιεχόμενο και την περίοδο που γράφτηκαν.

Αρχικά, έχουμε κωμικούς και σατιρικούς διαλόγους, που διακωμωδούν την ανθρώπινη ευπιστία και δεισιδαιμονία, την λαϊκή πίστη στους θεούς, τις φιλοσοφικές διενέξεις μεταξύ των διαφόρων σχολών και την απάτη των σοφιστών. Τέτοιοι διάλογοι είναι: Θεῶν διάλογοι, Προμηθεὺς ή Καύκασος, Ἐνάλιοι διάλογοι, Νεκρικοί διάλογοι, Εταιρικοί διάλογοι, Θεών εκκλησία, Κατάπλους, Χάρων ή Επισκοπούντες, Ἰκαρομένιππος ή Υπερνέφελος, Ζεὺς τραγῳδός, Ζεὺς ἐλεγχόμενος, Δὶς κατηγορούμενος, Τίμων ή Μισάνθρωπος, Τὰ πρὸς Κρόνον, Ποδάγρα, τραγωδία σε σατιρικό ύφος

Άλλοι διάλογοι αφορούν φιλοσοφικά θέματα ή την ίδια τη φιλοσοφία και τον τρόπο που ασκείται από τους φιλοσόφους. Σε δύο μόνον διαλόγους ο Λουκιανός στάθηκε ευνοϊκός απέναντι σε φιλοσόφους που τον γοήτεψαν: Νιγρίνος, Δημώνακτος βίος

Στην πλειονότητα των διαλόγων, οι δάσκαλοι της φιλοσοφίας γελοιοποιούνται ανελέητα:

Βίων πρᾶσις, Ἁλιεύς, Συμπόσιον ή Λαπίθαι, Περί παρασίτου, ότι τέχνη η παρασιτική

Μεγαλύτερο βάθος και σοβαρότητα έχει ο διάλογός του Ἑρμότιμος, όπου κατακρίνει τον δογματικό τρόπο σκέψης. Ο διάλογος Κυνικός είναι πολύ υποδεέστερος, σε βαθμό να εκφράζεται η άποψη ότι δεν γράφτηκε από τον Λουκιανό. Άλλοι διάλογοι της κατηγορίας αυτής είναι: Ἀνάχαρσις ή Περί γυμνασίων, Τόξαρις, Σκύθης, Εἰκόνες, Ὑπὲρ τῶν εἰκόνων

Έχουμε επίσης τους Ἑταιρικούς διαλόγους, δηλ. διαλόγους μεταξύ εταιρών. Αυτοί είναι ανάλαφροι και χαρακτηρίζονται από την έμφαση σε "καθημερινά" ζητήματα και ασχολίες - τα "μικροπράγματα" της ζωής, θα μπορούσαμε να πούμε. Ο Λουκιανός βάζει την καθημερινότητα στο "μικροσκόπιο" και την εξετάζει με ιδιαίτερα κριτικό, αλλά αυτή τη φορά καλοσυνάτο, πνεύμα. Τέλος, έχουμε διαλόγους που χαρακτηρίζονται από έντονη πικρία και δηκτικότητα, οι οποίοι γράφτηκαν κυρίως προς το τέλος της ζωής του. Εδώ ο Λουκιανός, υιοθετώντας το παρατσούκλι Λυκίνος, γίνεται και ο ίδιος πρόσωπο του διαλόγου και επιτίθεται προσωπικά σε συγκεκριμένα άτομα. (Το παρωνύμιο αυτό το χρησιμοποιεί και στον Ἑρμότιμο). Τέτοιοι διάλογοι είναι: Ψευδοσοφιστής, Λεξιφάνης, Εὐνοῦχος, Δραπέται, Φιλοψευδής

Έχουμε επίσης τα για έργα με τη μορφή επιστολής που γράφτηκαν από τον Λουκιανό κατά την ώριμη ηλικία του και στηλιτεύουν πρόσωπα και καταστάσεις. Σ' αυτή την κατηγορία ανήκουν: Περὶ τῶν ἐν μισθῷ συνόντων, Ἀπολογία, Πῶς δεῖ ἱστορίαν συγγράφειν, Περὶ τῆς Περεγρίνου τελευτῆς, Ἀλέξανδρος ή Ψευδόμαντις, Ῥητόρων διδάσκαλος, Ψευδολογιστής, Πρὸς τὸν ἀπαίδευτον καὶ πολλὰ βιβλία ὠνούμενον. 

Μυθιστορήματα

Ἀληθὴς ἱστορία ή Ἀληθῆ διηγήματα : Πρόκειται για παρωδία των ταξιδιωτικών μυθιστορημάτων που ήταν αγαπητά κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους, ένα είδος "σατιρικής φαντασίας", θα λέγαμε σήμερα. Πραγματεύεται ένα φανταστικό ταξίδι στη Σελήνη, την οποία ο Λουκιανός παρουσιάζει κατοικημένη από αλλόκοτα όντα.

Λούκιος ή Όνος : Ο Λούκιος ή Όνος είναι μία μυθιστοριογραφία με τη μορφή της παρωδίας με πολλά λαϊκά στοιχεία, με φραστική ελευθεροστομία και σκαμπρόζικες σκηνές. Σατιρίζονται η μαγεία, η μετεμψύχωση, οι περιπλανώμενοι «ιερείς» της «Συρίας θεού» που τους συναντούμε και στο ομώνυμο έργο και η σεξουαλική απληστία μερικών γυναικών.

Στην Παλατινή Ανθολογία σώζονται περί τα σαράντα επιγράμματα επιγραφόμενα με το όνομα του Λουκιανού, αλλά πολλά απ' αυτά αμφισβητούνται.

Ο Λουκιανός ήταν ένας αποστάτης της σοφιστικής. Και όχι μονάχα αυτό. Αποστάτης έγινε και ο Δίων ο Χρυσόστομος, αλλά ο Φιλόστρατος τον βιογραφεί με τα επαινετικότερα λόγια. Όμως Ο Λουκιανός γελοιοποίησε όσο μπορούσε τη σοφιστική που είχε απαρνηθεί. Η θέση του είναι στην ιστορία της σάτιρας και όχι της σοφιστικής. Η σιωπή συνεχίζεται ως το τέλος των αρχαίων χρόνων. Μικρές αναφορές κάνουν ο Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης και ο Ευνάπιος. Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός που έγραψε τα σατιρικά Αντιοχικός ή Μισοπώγων και Συμπόσιον ή Καίσαρες είχε ενδιαφερθεί για το έργο του Λουκιανού.

Άξιος μιμητής του Λουκιανού υπήρξε ο Θεόδωρος Πρόδρομος ή Πτωχοπρόδρομος (πρώτο μισό του 12ου αι.), που εκτός από τα άλλα έγραψε και σατιρικά ποιήματα και σατιρικους διαλόγους. Η μίμηση του Λουκιανού είναι πολύ φανερή στους διαλόγους Αμάραντος ή Γέροντος έρωτες και Βίων πράσις ποιητικών και πολιτικών. Από τις σημαντικότερες και γνωστότερες απομιμήσεις του Λουκιανού είναι οι σάτιρες Τιμαρίων ή Περί των κατ΄αυτόν παθημάτων (του 12ου αιώνα). Και οι δύο μιμούνται τη λουκειάνεια Νεκυομαντία. 

Όμως η πλατύτερη και βαθύτερη επίδραση του Λουκιανού άρχισε από τους αιώνες της Αναγέννησης. Ο σατιρικός των Σαμοσάτων μεταφέρθηκε τότε πλησίστιος από τη βυζαντινή Ανατολή στην ουμανιστική Δύση. Τον 15 αι. έγιναν οι πρώτες μεταφράσεις έργων του Λουκιανού. Τα μεταφράζουν ονομαστοί Ιταλοί ουμανιστές, όπως ο Lapo di Castilioncio, ο G.F. Poggio, ο Guarino της Βερόνας κ.α. Αλλά το όνομα του Λουκιανού συνδέθηκε και με τους δυο διασημότερους του Ουμανισμού των χρόνων αυτών, με τον Ολλανδό Έρασμο και τον Άγγλο Τόμας Μουρ. Από νωρίς και οι δυό έδειξαν ιδιαίτερη προτίμηση στα έργα του αρχαίου σατιρικού. Ο Έρασμος μετέφρασε στα λατινικά σε συνεργασία με τον Τόμας Μουρ πολλά έργα του Λουκιανού μεταξύ των οποίων τον Αποκηρυττόμενο και τον Τυραννοκτόνο.

Και στη Ρωσία υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον για τα έργα του Λουκιανού. Είχαν αρχίσει να τα μελετούν και να τα μεταφράζουν στα ρωσικά. Πρώτος μετέφρασε έναν Νεκρικό διάλογο ο ονομαστός επιστήμονας και συγγραφές Μιχαήλ Λομονόσοφ (1711-1765). Μεταφράσεις των Νεκρικών διαλόγων δημοσιεύονται στα σατιρικά περιοδικά του 18ου αιώνα. Η μεταφραστική αυτή δραστηριότητα για την πλατύτερη διάδοση των έργων του Λουκιανού συνεχίστηκε και στον επόμενο αιώνα και συνεχίζεται έως τις μέρες μας (εκδόσεις μεταφρασμένων έργων του 1915, του 1920, του 1935, του 1955)