 |  |
 |
27 Μαρτίου 2016 Μου ζητήθηκε να μιλήσω για τον Άγγελο Μαστοράκη. Θεώρησα αυτονόητο ότι θα έπρεπε να γράψω ένα κείμενο και να το αναγνώσω. Κι αυτό γιατί ο Άγγελος διέκρινε τους ανθρώπους γύρω του σε δύο μεγάλες ομάδες: σε αυτούς που διαβάζουν, και σε αυτούς που δεν διαβάζουν. Δικτατορία του γραπτού λόγου, θα πείτε. Υπάρχουν άνθρωποι του ήχου, της εικόνας, άνθρωποι που δεν τα πάνε καθόλου καλά με τον γραπτό λόγο αλλά είναι άτομα καλλιεργημένα, ευαίσθητα, δημιουργικά, ευεργετικά για τους γύρω τους... άλλωστε κι ο ίδιος ο Άγγελος, ήταν κι αυτός άνθρωπος και του ήχου, και της εικόνας. Όμως αυτός ο διαχωρισμός που έκανε εκφράζει μάλλον με τον πιο σαφή τρόπο ένα βασικό χαρακτηριστικό του: την πεποίθησή του ότι μόνο μέσω του λόγου μπορεί, ίσως, η ανθρωπότητα να ξεπεράσει τους κινδύνους και τις προκλήσεις που ο ίδιος ο λόγος έχει δημιουργήσει. Ο Άγγελος διάβασε στη ζωή του χιλιάδες βιβλία σε σχέση με χιλιάδες διαφορετικά θέματα. Το τρομακτικό ήταν ότι συγκρατούσε στο μυαλό του το μεγαλύτερο μέρος από αυτά, όχι ως φωτογραφική ανάκληση, ή περιληπτική μνήμη, αλλά ως επεξεργασμένη γνώση. Οι γνώσεις του ήταν απίστευτα ευρείες, για απίστευτα θέματα. Το κακό με τον Άγγελο ήταν ότι δεν του άρεσε να επιδεικνύει τις γνώσεις του. Αυτό δημιουργούσε καταστάσεις όπως η ακόλουθη: βρισκόμαστε κάποιο απόγευμα και άρχιζα να συζητώ κάποιο θέμα που με απασχολούσε, συνήθως σε σχέση με κάτι που διάβαζα. Ο Άγγελος άκουγε, έκανε κάποιες ερωτήσεις... έπρεπε να περάσει αρκετή ώρα για να αποφασίσει να ανοίξει το στόμα του στ' αλήθεια... και να συνειδητοποιήσω ότι γνώριζε ένα σωρό πράγματα για το θέμα που συζητούσαμε, πολύ περισσότερα από όσα γνώριζα εγώ, αλλά και το ότι είχε σχηματίσει και άποψη για το θέμα... πιθανώς πολλά χρόνια πριν. Για τον Άγγελο λοιπόν, διαβάζω, σημαίνει σκέφτομαι. Ήταν λοιπόν ο Άγγελος Μαστοράκης ένας άτεγκτος ρασιοναλιστής; Νομίζω ότι ο Άγγελος θα προσυπέγραφε τη ρήση του Κορνήλιου Καστοριάδη, ότι "ο άνθρωπος δεν διαχωρίζεται από τα ζώα εξαιτίας της λογικής του, αλλά εξαιτίας της φαντασίας του". Αλλά τι είναι η φαντασία; Αδόμητες εικόνες; Tυχαίοι συνδυασμοί ήχων; Kαλειδοσκόπιο αισθήσεων; Σουρεαλιστικά όνειρα; Μια απόδραση από τον λόγο; To αντίθετο θα έλεγα: η φαντασία είναι η απόπειρα του λόγου να υπερβεί τον εαυτό του... μήπως και ξεπεράσει τους κινδύνους και τις προκλήσεις που ο ίδιος ο λόγος έχει δημιουργήσει. Ίσως έτσι γίνεται πιο ξεκάθαρο, το γιατί ο Άγγελος αντιμετώπιζε επιφυλακτικά και ενίοτε καχύποπτα τον κόσμο του Φανταστικού πέραν της Επιστημονικής Φαντασίας: τον έβλεπε σαν μια απόπειρα απόδρασης από τον λόγο, ενώ η Επιστημονική Φαντασία φέρνει τον όρθο λόγο μέσα στο σύμπαν της τέχνης, και του ζητά να λογοδοτήσει για την ορθότητά του. Μερικές φορές ο λόγος βγαίνει δικαιωμένος. Άλλες, βγαίνει αγνώριστος. Μιλώντας για κάτι αγνώριστο, παρακαλώ ας δούμε μια συγκεκριμένη φωτογραφία:  Μπορούμε να αλλάξουμε φωτογραφία.  Στην κηδεία του, ο Παναγιώτης Κούστας προσπάθησε να βρει και να αναφέρει μερικά πράγματα που δεν είχε κάνει ο Άγγελος στη ζωή του -και δυσκολεύτηκε να βρει κάτι να πει. Εγώ θα αναφερθώ σε ορισμένες μόνο δραστηριότητές του, ξεκινώντας από αυτήν που τελικά μας στέρησε. Ο Άγγελος ήταν από μικρός ανακατεμένος με τη ροκ σκηνή της εποχής του. Ήταν κεντρική και βαριά φιγούρα της σκηνής, συμμετείχε σε δίσκους και συναυλίες άλλων, και για πολλά χρόνια εργάστηκε ως ηχολήπτης συναυλιών και δίσκων. Μάλιστα η πρώτη φορά που είδα τον Άγγελο (χωρίς να ξέρω ότι είναι αυτός), ήταν σε μια συναυλία στο Ρόδον όπου, υπερβολικά νέοι εμείς τότε, ανοίγαμε για τις Τρύπες, και ο Άγγελος, στην πρόβα για τον ήχο, ήταν η αγριεμένη φωνή από ψηλά που σκέπαζε τα πάντα, όταν το ήθελε. Όλοι σας νομίζω γνωρίζετε τη φωνή του Άγγελου. Είναι κρίμα που αυτή η φωνή δεν έγινε φωνή τραγουδιστή στο χώρο του ροκ ή των μπλουζ. Για να το πω όπως θα ήθελε ο Άγγελος, δηλαδή με άποψη, στα σαράντα χρόνια που ακούω ροκ μουσική μόνο έναν Έλληνα τραγουδιστή έχω ακούσει που η φωνή του να μπορεί να συναγωνιστεί αυτή του Άγγελου: τον Ηλία Ζάικο των Blues Wire από τη Θεσσαλονίκη... Θα ήθελα πολύ να έχω τη φωνή του Άγγελου να μου τραγουδά τα επόμενα χρόνια. Αλλά δε συνέβη. Ο Άγγελος δεν έγινε τραγουδιστής, δεν ηχογράφησε τραγούδια. Τραγούδησε όμως γραπτά: με άλλα λόγια, έκανε μεταφράσεις, μιας και ο μεταφραστής είναι σαν τον τραγουδιστή. Κάνει στα λόγια των άλλων ότι ο τραγουδιστής κάνει στα λόγια και τις συνθέσεις των άλλων: τα αποδίδει στον κόσμο, ερμηνεύοντας και χρωματίζοντας. Γι αυτή του τη δραστηριότητα θα σας πω μόνο ότι o Άγγελος ήταν εξαιρετικός, αν και όχι συστηματικός, μεταφραστής στίχων και ποιημάτων. Είναι μάλλον ευρέως γνωστό το πόσο δύσκολη εργασία είναι μια μετάφραση. Αλλά μετάφραση ποιημάτων; Εκεί που ο ποιητής προσπαθεί να αποκαλύψει άγνωστες πτυχές του κόσμου, συχνά διαστρέφοντας τους ίδιους τους κανόνες της δικής του γλώσσας; Πώς διαστρέφεις τη δική σου γλώσσα για να αντικατοπτρίσεις τη διαστροφή μιας άλλης; O Άγγελος μπορούσε να το κάνει. Ας αναφέρω δύο στιγμιότυπα που εμπλέκουν τους δύο γνωστούς Ντύλαν της τέχνης. Σε κάποιο διήγημα επιστημονικής φαντασίας που θα μεταφραζόταν και θα δημοσιευόταν στο περιοδικό "9", για το οποίο θα μιλήσουμε σε λίγο, ο συγγραφέας είχε ενσωματώσει το ποίημα του Ντύλαν Τόμας "Do not go gentle into that good night". O μεταφραστής έφερε στον Άγγελο τη μετάφραση του διηγήματος και τις δύο προϋπάρχουσες γνωστές μεταφράσεις του ποιήματος στα Ελληνικά. Ο Άγγελος κοίταξε τις μεταφράσεις, είπε "καλά, εντάξει", ομολογουμένως με κάποια υποτιμητική χροιά στη φωνή του, και μετάφρασε ο ίδιος το ποίημα. Και κατά γενική ομολογία, η μετάφρασή του ήταν πιο πετυχημένη από τις άλλες δύο. Για τη μετάφραση στίχων, αναζητήστε τους στίχους από το τραγούδι "Άγγελος Εξάγγελος" του Διονύση Σαββόπουλου, και συγκρίνετέ τους με τους στίχους του αυθεντικού τραγουδιού του Μπομπ Ντύλαν, "Τhe Wicked Messenger", υπάρχουν και τα δύο στο Διαδίκτυο: θα διαπιστώσετε ότι οι στίχοι του Άγγελου είναι καλύτεροι, μιας και εδώ η "μετάφραση" του εξηγεί και ερμηνεύει τους στίχους του Ντύλαν, που συχνά ήταν επίτηδες και αχρείαστα κρυπτικοί. Νομίζω αυτά τα παραδείγματα προσφέρουν μια ισχυρή ένδειξη για το πόσο βαθύς γνώστης της Ελληνικής γλώσσας ήταν ο Άγγελος. Εμείς βέβαια το μάθαμε αυτό με πιο πεζό τρόπο: το μάθαμε όταν μας τα έψελνε για τη συγγραφική μας γλώσσα. Νομίζω πως με τα χρόνια κατανόησα από πού πήγαζε η κριτική του, και πού βοηθούσε: ο Άγγελος έβλεπε τη γλώσσα να γίνεται όλο και πιο κοφτή, σε μια εξελικτική πορεία παράλληλη με αυτή των δυτικών κοινωνιών, κι αυτός προσπαθούσε να διατηρήσει την πλαστικότητά της, το κελάρυσμα που εγγενώς χαρακτηρίζει μια γλώσσα με τόσα πολλά φωνήεντα όσο η Ελληνική. Η Ελληνική, είναι μια γλώσσα που έχει και πολύ φως. Υποθέτω αρκετοί από εσάς, αν ερωτηθείτε, θα πείτε ότι ο Άγγελος ήταν πλάσμα της νύχτας. Δεν ήταν έτσι. Αγαπούσε τη μοναχικότητα της νύχτας, αυτό είναι σίγουρο. Αλλά λάτρευε μια ηλιόλουστη μέρα, και πολλές φορές πηγαίναμε αυτοκινητάδα τέτοιες μέρες, καταλήγοντας να λιαζόμαστε κάπου μακριά. Υπό το φως αυτών των παρατηρήσεων, και μιας και δεν έτυχε να τον ρωτήσω ποτέ, δεν είμαι σίγουρος ότι κατανοώ την έλξη που ένιωθε για τα κόμικς -όπου η γλώσσα είναι κοφτή και τα τοπία είναι συνήθως σκοτεινά. Αλλά την ένιωθε. Και αν θέλουμε να μιλήσουμε για το πεδίο στο οποίο ο Άγγελος Μαστοράκης άφησε εμφανές, και σε πλήρη δημόσια θέα, το σημάδι του στη χώρα μας, αυτό είναι το πεδίο των κόμικς. Για τα κόμικς στην Ελλάδα, υπάρχει η εποχή π.Α.Μ. και η εποχή μ.Α.Μ.: Προ Άγγελου Μαστοράκη. Μετά Άγγελον Μαστοράκη. Φυσικά, κανείς δεν ξεχνά και κανείς δεν υποτιμά όλη την προεργασία που είχε γίνει από τη Βαβέλ και το Παρά Πέντε... αλλά εκ των υστέρων αποδείχθηκε ότι αυτοί ήταν οι προφήτες και οι πρόδρομοι, που απευθύνονταν στους λίγους και αφοσιωμένους πιστούς... μέχρι να εμφανιστεί ο Άγγελος. Τα κόμικς έγιναν βασικό κομμάτι της πολιτιστικής ταυτότητας των νέων απανταχού στην Ελλάδα με το περιοδικό "9", δημιούργημα και βασική ενασχόληση του Άγγελου τα τελευταία χρόνια. Μέσα στο ασταμάτητο τότε άρμα της Ελευθεροτυπίας, το "9" μπήκε σε εκατομμύρια ελληνικά σπίτια (αυξάνοντας αισθητά και τις πωλήσεις της εφημερίδας την ημέρα που κυκλοφορούσε). Και κράτησε αρκετά χρόνια, ώστε να δημιουργήσει δομές, νοοτροπία, μια αυτονόητη οικειότητα με τα κόμικς. Θα ξεχωρίσω ένα δημόσιο μήνυμα του Ηλία Κυριαζή, σχεδιαστή κόμικς που έργα του φιλοξενήθηκαν συχνά στο "9", ο οποίος είχε αναδειχθεί μέσα από τον ετήσιο διαγωνισμό νέων ταλέντων που συνδιοργάνωνε το "9": "Δεν θα είχα την καριέρα μου, τους φίλους μου και τη ζωή μου όπως είναι τώρα χωρίς τον Άγγελο Μαστοράκη". Αλλά εδώ είμαστε στην Αθηναϊκή Λέσχη Επιστημονικής Φαντασίας. Τι πρόσφερε ο Άγγελος Μαστοράκης στην Α.Λ.Ε.Φ.; Θεωρώ ότι δεν είμαι ο καταλληλότερος να μιλήσω γι αυτό. Θα σας πω λοιπόν μόνο κάτι που φαίνεται, μικρό, παρεπόμενο, άσχετο, επουσιώδες, άχρηστο, αλλά ήταν κάτι που μου έκανε αμέσως εντύπωση όταν πρωτοήρθα στην ΑΛΕΦ : η αυστηρή τυπικότητα στην τήρηση των επίσημων διαδικασιών που κατά νόμο πρέπει να τηρεί ένας σύλλογος. Καθώς περνούσαν τα χρόνια, κατάλαβα ότι ο Άγγελος είχε καθοριστική συμβολή σε αυτό. Μα θα μου πείτε, συμβολή είναι αυτό; Τι πρόσφερε αυτό; Θα σας πω: βοήθησε την ΑΛΕΦ να αποκτήσει οντότητα πέρα από τα άτομα που την αποτελούν, και βοήθησε τα μέλη της να νιώθουν και να αναγνωρίζουν το αυθύπαρκτο της ΑΛΕΦ. Η Λέσχη, όταν τη γνώρισα, δεν ήταν μια παρέα, πολυπληθής ίσως, αλλά παρέα. Ήταν ένας οργανισμός. Μικρός, αλλά οργανισμός. Μόνο έτσι μπορεί μια τέτοια εθελοντική προσπάθεια να μακροημερεύσει. Και τι πρόσφερε ο Άγγελος Μαστοράκης στην Επιστημονική Φαντασία στην Ελλάδα; Καταρχάς, όπως ανέφερα νωρίτερα, τα έψελνε στους νέους Έλληνες συγγραφείς, τους οποίους μετά δημοσίευε στο "9" -και ξαφνικά αυτοί οι νέοι Έλληνες συγγραφείς διαβάζονταν από εκατοντάδες χιλιάδες μάτια. Εκατοντάδες χιλιάδες. Αυτό μπορεί να μην τους έκανε διάσημους και πλούσιους, αλλά για πολλά χρόνια επί πενήντα φορές το χρόνο, εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες λάμβαναν ένα ελληνικό ή μεταφρασμένο μήνυμα ότι η Επιστημονική Φαντασία έχει πολλές διαστάσεις, πέραν των διαστημικών γουέστερν που συνήθως έβλεπαν στην τηλεόραση και τον κινηματογράφο. Και βέβαια, ο Άγγελος Μαστοράκης ήταν ο εμπνευστής του κινηματογραφικού φεστιβάλ SFF-rated ATHENS, που ήταν και η δραστηριότητα γύρω από την οποία δημιουργήθηκε η στενή μου σχέση μαζί του. Θα σας πω πώς προέκυψε αυτό το φεστιβάλ. Το καλοκαίρι του 2005, η ΑΛΕΦ διοργάνωσε μια μεταμεσονύκτια προβολή στο κινηματογράφο ΤΡΙΑΝΟΝ, με ελληνικές ταινίες μικρού μήκους επιστημονικής φαντασίας και φανταστικού. Την επομένη μέρα, συζητώντας για την εκδήλωση, ο Άγγελος σχολίασε και επέμενε ότι θα ήταν πολύ καλό αν μπορούσε κάτι τέτοιο να επαναλαμβάνεται με κάποια τακτικότητα, ή και να επεκταθεί και σε εκδηλώσεις άλλου τύπου, ώστε να κάνει την ΑΛΕΦ ευρύτερα γνωστή, και να προσελκύσει νέο κόσμο που υπάρχει εκεί έξω και ενδιαφέρεται για την επιστημονική φαντασία, αλλά δεν ξέρει πώς και πού να διοχετεύσει αυτό του το ενδιαφέρον. Άλλο που δεν ήθελα, απ' ό,τι αποδείχθηκε. Λίγους μήνες μετά, στη Γενική Συνέλευση της Λέσχης το 2005, το φεστιβάλ προτάθηκε και εγκρίθηκε ως εβδομάδα προβολής ταινιών μικρού μήκους, και υλοποιήθηκε για πρώτη φορά στον πολυχώρο ΒΙΟS, τον Ιανουάριο του 2006. Έτσι εξασφάλισα ότι ο Άγγελος θα μου τα έψελνε τακτικά και σε ετήσια βάση, αυτή τη φορά για τα κείμενα που έγραφα στο Πρόγραμμα του SFF-rated Athens. Δεν ξέρω πώς να κλείσω αυτό το κείμενο. Έχασα τον καλύτερο μου φίλο για έναν λόγο που δεν έχει λογική, κι έτσι όλα τα εργαλεία και όλες οι ερμηνευτικές εμμονές που μοιραζόμουν μαζί του δεν έχουν εφαρμογή εδώ για να με βοηθήσουν. Οπότε, ας βάλω απλώς μια τελεία. Άλλωστε, ποτέ μια τελεία δεν εμπόδισε την επόμενή της. Σας ευχαριστώ που με ακούσατε, και νομίζω τώρα μπορούμε να δώσουμε τον λόγo στον ήχο και την εικόνα. Αλέκος Παπαδόπουλος |
